Cechuje ich niezłomna wola, samozaparcie i życiowa mądrość, których jedynie pozazdrościć. To oni torują drogę nam, zwykłym zjadaczom chleba, którzy na lunch łapią bułkę z serem popijając ją herbatą, a oni – lunchbox z kaszą quinoa, podgrzanym tofu i topinamburem.

Ja tak to interpretowałam. Bardzo chciałam być taka jak oni i przez jakiś czas mi się to udawało. Czara się przelała, kiedy wyjechawszy za granicę miałam zrobić zakupy na kilka dni, a wyszłam ze sklepu z paczką rodzynek, jabłkiem i jogurtem naturalnym. Poczułam panikę, czym ja się będę żywić przez następne 2 miesiące? Jeszcze bardziej zdezorientowany musiał być mój partner, który po raz pierwszy zdał sobie sprawę z mojego problemu.

W tamtych czasach myślałam, że zdrowie wymaga ściśle tajnej wiedzy i ponadludzkiego poświęcenia. W pogoni za nim umykały mi z oczu te działania zdrowego stylu życia, które będę chcieć robić, zachowując radość z życia i oszczędzając zasoby cennej energii, której umówmy się – z wiekiem nie przybywa.

Skąd się bierze ta obsesja?

Inspiracją do tego wpisu był pierwszy całkowicie w języku polskim przegląd badań przeprowadzony na Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach w 2021 roku. Z ciekawością przeanalizowałam treść publikacji i odniosłam ją do własnych doświadczeń i obserwacji. Zanim jednak je opiszę, musimy sobie powiedzieć, czym jest ortoreksja.

Ja uważam ją za zaburzenie polegające na nadawaniu jedzeniu zbyt dużej mocy. Tak było u mnie. A co mówią specjaliści w tej dziedzinie?

Z czym zmaga się osoba z ortoreksją?

• Wyolbrzymianie wpływu pokarmów na ciało
• Niezwykle restrykcyjne kryteria wyboru pokarmów
• Stereotypy i rytuały, które poważnie utrudniają funkcjonowanie
• Sztywność, brak elastyczności w żywieniu
• Utrata zdolności samodzielnego podejmowania decyzji, poddawanie się nieracjonalnym zasadom
• Zagrożenie życia z powodu niedożywienia
• Utrudnione funkcjonowanie społeczne
• Konflikty z innymi na tle wyborów żywieniowych

To jest życie, nad którym kontrolę sprawuje obsesja na temat tego, co trafia na talerz. Może zaczęło się od troski o zdrowie, ale ten cel dawno się rozmył.

Dziewczyna, która najpierw wybierała lekkie ciasta biszkoptowe z owocami, teraz nie idzie na urodziny przyjaciółki, bo nie będzie mogła kontrolować składu tortu.

Student dietetyki, który zainteresował się składem wędlin, teraz spędza 3 godziny w supermarkecie czytając etykiety, zamiast uczyć się do egzaminów.

Nastoletnia weganka po obejrzeniu dokumentu o branży mleczarskiej zrywa ze wszystkimi znajomymi mięsożercami.

Dwudziestokilkuletnia ja spędzająca kilka dni na researchu jak wyleczyć dziecko, skierowane na zabieg usunięcia migdałków - uwaga - dietą bez glutenu i nabiału. Nie mogłam zaakceptować, że bliska mi osoba zamiast leczyć córkę naturalnie, wybiera szpital. Zignorowała moje rady. Gotowało się we mnie, jak można być tak nieodpowiedzialnym, żeby powierzyć dziecko… szpitalowi. Pieczenie chleba z mąki ryżowo-gryczanej nie jest takie trudne, a mleko da się zastąpić roślinnym, owsiane robi się łatwo. Pozostaje przekonanie małego dziecka, by przestało być wybiórcze, ale to nie moja sprawa. Ja nie miałam dzieci i nie musiałam się takimi detalami przejmować. Wiedziałam tylko, że moi mentorzy od zdrowego żywienia zaleciliby dietę.

Choroba kulturowa

Wracając do sceny ze sklepu. Patrząc na półki wszystko wydawało mi się niejadalne. Normalnie nie wzięłabym nawet jogurtu naturalnego, kto wie z jakiego źródła było mleko. Ale zawstydzona musiałam zabrać cokolwiek. No i wiedziałam, że jutro będę przecież głodna, a wtedy nikt mi już nie pomoże.

Z przerażeniem obserwowałam lokalnych mieszkańców, którzy jedli biały chleb i nic sobie z tego nie robili. Starsi ludzie nie powinni przecież dożyć tego wieku odżywiając się w ten sposób. Nikt im o tym nie powiedział? Widać nie wiedzieli, a ja nie znałam ich języka, by ich uświadomić.

Tamten niechlubny okres mojego życia pokazał mi, że cechą charakterystyczną ortoreksji jest jej wyraźnie środowiskowo-kulturowy charakter. Naprawdę nie da się jednoznacznie powiedzieć, że jedni ludzie mają do niej większą predyspozycję niż inni. Nazwałabym ją chorobą środowiskowo-kulturową. Zależnie od populacji zapada na nią od 1% do nawet 90% osób. Spory rozstrzał – to jakby zasada wszystko albo nic.

Dlaczego tak jest?

Wszystko zależy od narzędzia diagnostycznego, wieku osób badanych i środowiska, w jakim żyją.

Nie ma standardowych metod diagnostyki ani nawet zgodnego stanowiska, że ortoreksja jest oficjalnym zaburzeniem odżywiania. Nie ma jej w DSM-5 ani ICD-10. To też dość delikatny temat, bo kiedy możemy ocenić, że dana osoba jeszcze inwestuje w długie i zdrowe życie, a kiedy posunęła się za daleko?

Granica między zdrowotnym zainteresowaniem żywieniem a zaburzeniem jest cienka. Czasem niemożliwa do dokładnego wytyczenia. I to właśnie sprawia, że ortoreksja jest zdradliwa – bywa, że nikt nie dostrzega problemu, dopóki nie będzie za późno.

Kwestia płci

Tutaj nauka sama sobie zaprzecza. Do zaburzenia predysponuje płeć męska – taki wniosek wyciągnęli Karakus i współpracownicy w polskim badaniu przeprowadzonym wśród 208 studentów żywienia i dietetyki. Płeć męska okazała się czynnikiem ryzyka, podczas gdy BMI, stosowanie diety czy suplementów – nie miały istotnego wpływu. Badanie chińskie przeprowadzone wśród 1075 osób wykazało, że na każde 100 osób 8 prezentowało objawy ortoreksji, przy czym na jedną kobietę z ortoreksją przypadało 2 mężczyzn. To potwierdzałoby tezę.

Tylko że... inne badania pokazują, że ryzyko u kobiet jest 2,5 raza większe, czyli na 2 mężczyzn z ortoreksją przypada 5 kobiet. No i nie wiadomo. To jeden z najbardziej zdumiewających przykładów, jak rozbieżne mogą być wyniki badań nad ortoreksją. Sugeruje to, że wpływ płci jest zmienny i może zależeć od wielu czynników – kultury, edukacji, przynależności do grupy.

Ortoreksja po wyjściu z zaburzeń odżywiania

Coś jednak jest pewne: ortoreksja często pojawia się po leczeniu anoreksji i bulimii, niejako w postaci zaburzenia zastępczego, tego bezpieczniejszego, bo przecież się je i nie kompensuje, a kontrola zostaje utrzymana. Z zewnątrz wygląda to na zdrowe podejście. To szczególnie ważne odkrycie, bo sugeruje, że umysł, który borykał się z zaburzeniami odżywiania, poszukuje nowego sposobu urzeczywistniania swojej obsesji.

Zamiast liczenia kalorii w celu osiągnięcia niskiej wagi, chorzy zaczynają kontrolować czystość michy. Maski się zmieniają, ale jednak pozostają.

W mojej opinii ciekawym zjawiskiem jest to, że ortoreksja po zaburzeniach odżywiania pojawia się częściej w Polsce niż np. we Włoszech. Sugeruje to wpływ czynników kulturowych i sposobu, w jaki poszczególne społeczeństwa podchodzą do pokarmu. Choć Polacy lubią i cenią dobre jedzenie, kochają biesiady, to nie mamy we krwi codziennej celebracji posiłków. Ostatnie dekady wręcz bardziej zaszczepiły w nas bycie na diecie niż cieszenie się jedzeniem. Albo ten wirus nie zaatakował jeszcze tak mocno we Włoszech, albo kultura ukochania jedzenia każdego dnia uodparnia.

Grupy o najwyższym ryzyku

Jeśli chodzi o największe grupy ryzyka zachorowania na ortoreksję, wyniki są raczej jednoznaczne.

Społeczność osób praktykujących jogę

Tutaj liczby mówią same za siebie. 86% praktykujących Ashtanga jogę może mieć objawy ortoreksji. Wyobraź sobie: wchodzisz na salę z matami do jogi. Rozglądasz się. Statystycznie, 8 na 10 osób wokół ciebie ma zaburzoną relację z jedzeniem. Ten spokój, ta harmonia i pewność obranej drogi dla większości może być jedynie fasadą zaburzeń.

Joga, która mogłaby być praktyką harmonizującą ciało i umysł, dla wielu zamieniła się w ideę chorobliwego dążenia do ideału. Idealne ciało, dieta idealna, życie idealne. Joga przyciąga ludzi, którzy szukają doskonałości, a ortoreksja jest dla nich naturalnym przedłużeniem tych poszukiwań.

Użytkownicy Instagrama

Gorzej jest jedynie wśród użytkowników mediów społecznych. W pierwszej analizie ortoreksji w kontekście mediów społecznych, jaką przeprowadzono, wykazano, że wśród użytkowniczek Instagrama skupionych w społeczności zdrowego żywienia tylko jedna na 10 nie wykazuje symptomów ortoreksji. Tylko jedna ma zdrową relację z jedzeniem!

Instagram to platforma wizualna, która aktywnie promuje zaburzenia swoim algorytmem. Sprzedaje marzenia.

Branża wellnessowa korzysta z tego, że ludzie tracą zdrowy rozsądek.

Influencerzy zdrowotni zarabiają na cudzej obsesji. Pokazywane przez nich rzeczy są dokładnie takie, jakie algorytm lubi – smoothie bowle w przyciągających wzrok aranżacjach, szczupłe ciała konsumujące zdrowe jedzenie, uśmiechnięte buzie zajadające deser ze skyra. Pewnie, codzienność też przyciąga uwagę, ale nie sprzedaje snu.

To perfekcyjna, przefiltrowana, wyretuszowana rzeczywistość pobudza wyobraźnię i inspiruje. Mózg, szczególnie ten młody, odbiera to jako standard, a nie jako wyjątek.

Dietetycy, sportowcy i osoby związane z ochroną zdrowia

Szczególnie częste występowanie ortoreksji zauważa się wśród osób, u których szczupła sylwetka wpisana jest niejako w wymóg zawodowy: u dietetyków – w zależności od badania co czwarty lub większość oraz u sportowców i osób intensywnie trenujących.

To samo dotyczy również osób zawodowo związanych z tematem zdrowia, a więc studentów medycyny, pielęgniarstwa, fizjoterapii czy nauk o aktywności fizycznej i żywieniu.

Ci ludzie mają dostęp do informacji medycznej i to okazuje się zarówno błogosławieństwem, jak i przekleństwem. Wiedzą, dlaczego pewne mikro i makroelementy są ważne, ale tej wiedzy mogą używać obsesyjnie i zbyt skrupulatnie. Wiedzą zbyt dużo, aby mogli się zrelaksować, ale nie wystarczająco, aby prawidłowo tę wiedzę zinterpretować. Zresztą, nie tylko oni tak mają. To samo zjawisko dotyczy przeciętnego konsumenta internetu, który przyjął już wiele sprzecznych informacji o jedzeniu i teraz próbuje jakoś nadać im sens.

Wegetarianie i weganie – szczególnie narażeni

Ortoreksja występuje częściej u wegan i wegetarian niż u osób ze standardową dietą. Objawy ortoreksji w tych grupach występują istotnie częściej – aż 56,2% wśród wegetarian w porównaniu do 32,2% wśród osób ze standardową dietą.

Dlaczego?

Dieta wegańska lub wegetariańska wymaga specyficznych wyborów. Każdy posiłek to decyzja, a im bardziej restrykcyjna, tym większe prawdopodobieństwo, że wybór właściwego jedzenia może stać się obsesją.

Szczególnie narażeni są ludzie bardzo młodzi, którzy niedawno przyjęli dietę roślinną. Początkowy entuzjazm i chęć doskonałości w nowym stylu życia mogą napędzać obsesję.

Nastolatki

Młode mózgi w mediach społecznościowych są bardzo chłonne. Okres nastoletni i wczesnej dorosłości ma kluczowe znaczenie dla kształtowania się przekonań i nawyków żywieniowych, które często trwają całe życie. Dlatego to oni stanowią grupę szczególnie zagrożoną.

Polskie badania wskazują, że ortoreksja występuje u 27% młodzieży uczącej się, z najwyższym ryzykiem wśród uczniów w wieku 13–16 lat. Właśnie w tym momencie życia – gdy mózg jest wyjątkowo chłonny, ale krytyczne myślenie jest wciąż niedostatecznie rozwinięte – algorytmy mediów społecznościowych mogą wyrządzić im wielką krzywdę.

Młodzi ludzie w poszukiwaniu tożsamości są podatni na wpływ trendów zdrowotnych. A co jest bardziej atrakcyjne niż tu jestem – ja jem zdrowo, ja mam kontrolę, ja wiem lepiej? Za mojej młodości źródłem tego był Facebook, cóż się tam nie działo, a mój umysł nasiąkał tym jak gąbka.

Obsesja przychodzi łatwo

Ortoreksja nie pojawia się z niczego. Muszą wystąpić pewne uwarunkowania, by się rozwinęła.

Sprzyja jej przede wszystkim fragmentaryczny dostęp do informacji i brak zdolności lub chęci do analizowania ich w szerszym kontekście.

Szczególnie podatne na nią są osoby pragnące poczuć kontrolę nad czymś w swoim życiu. Zachowania ortoreksyjne nasila przebywanie w otoczeniu ludzi, którzy się wzajemnie wzmacniają w obsesyjnym myśleniu. W dzisiejszej rzeczywistości są to najczęściej wirtualne grupy zainteresowań i społeczności skupione na cyfrowych platformach. Społeczności te nagradzają ekstremalne postawy dotyczące zdrowia jako autentycznie wartościowe i godne podziwu. Koniecznie musi pojawić się jakiś charyzmatyczny guru z silną osobowością o ekstremalnych przekonaniach by umacniać sens działania.

To są doskonałe warunki dla rozwinięcia się ortoreksji.

Co mnie uratowało?

Zatrzymała mnie szara rzeczywistość. Ortoreksja to drogi styl życia, a mnie nie było już na niego stać. Oczywiście brak pieniędzy mnie nie wyleczył, ale z pewnością dał czas, by spojrzeć na swoją sytuację z innej perspektywy.

Ostatecznie to była moja własna decyzja, by z tego wyjść. Rozumiałam mechanizm utopionych kosztów. Tak dużo zainwestowałam, że długo szkoda mi się było wycofać, ale z drugiej strony to mnie jedynie pogrążało. Nie widziałam przed sobą żadnych perspektyw. Nie chciałam tak dłużej żyć.

Kiedy dziewczyny na wyjeździe do Warszawy jadły kanapki ze stacji benzynowej, ja miałam podróżne domowe, zdrowe krakersy.

Kiedy te same dziewczyny na wyjeździe w Krakowie na kolację zjadły pizzę, a na śniadanie kanapki z pasztetem, ja… znalazłam w pobliskim sklepie tylko chipsy solone, które były bezglutenowe i jajka. Pamiętam, że praktycznie nie dało się ich usmażyć na starej elektrycznej kuchence airbnb. To było smutne życie.

Bardzo pomocne było odcięcie się od treści z mediów społecznościowych mówiących o właściwym jedzeniu. Ortoreksja karmi się społecznością wiernych współwyznawców. Jeśli ich nie ma, zaburzenie słabnie. Myślę jednak, że decydującym elementem zdrowienia było opowiedzenie o tym w sieci i poznanie ludzi, którzy przeszli to samo co ja.

Ostatnie słowo

Jeśli rozpoznajesz się w tym tekście, zatrzymaj się. Ortoreksja nie zatrzyma się na zniszczeniu twojej relacji z jedzeniem. Ona niszczy też marzenia, zastępuje je wizją, w której szczęście to koszyk pełen ekologicznych produktów i suplementy ręcznie produkowane o wschodzie słońca w klasztorze buddyjskich mnichów.

I prawdopodobnie nikt cię nie obudzi z tego snu, bo…

ortoreksja to jedyna choroba, w której im bardziej jesteś chory, tym bardziej wszyscy ci gratulują siły woli.

Niestety, ortoreksja to zaburzenie, które wciąż nie ma oficjalnego statusu. Brakuje jej standardowych metod diagnostyki i terapii, ale to nie oznacza, że nie jest realne. Jest i ma niezaspokojony apetyt na twoje szczęście.

Dzisiaj, kiedy prawie każdy jest obecny w mediach społecznościowych, w pewnym sensie jest influencerem, jeśli wpływa na życie innych. A zdrowie już dawno przestało być stanem pozwalającym prowadzić normalne życie. Stało się jedynie pustym słowem, za pomocą którego można sprzedać cokolwiek.

Podejrzewasz u siebie ortoreksję? Zacznij od wypełnienia podstawowego testu Bratmana (Bratman Test for Orthorexia – BOT). Pamiętaj, test nie zastępuje badania lekarskiego i nie stanowi ostatecznej diagnozy.

1. Czy spędzasz więcej niż trzy godziny dziennie na rozmyślaniu o swojej diecie?
2. Czy planujesz swoje posiłki kilka dni wcześniej?
3. Czy wartość odżywcza Twoich posiłków jest dla Ciebie ważniejsza niż sama przyjemność wynikająca z jedzenia?
4. Czy jakość Twojego życia obniżyła się, gdy wzrosła jakość Twojej diety?
5. Czy stałeś się dla siebie bardziej surowy niż dotychczas?
6. Czy poczucie Twojej własnej godności wzrosło na skutek przekonania, że zdrowo się odżywiasz?
7. Czy zrezygnowałeś z jedzenia dla przyjemności, po to by zjeść „właściwą" żywność?
8. Czy Twoje zasady dietetyczne nie pozwalają Ci na zjedzenie czegoś poza domem, dystansując Cię w ten sposób od rodziny i przyjaciół?
9. Czy czujesz się winny, gdy nie stosujesz się do swojej diety?
10. Czy czujesz się spokojny, wiedząc, że masz całkowitą kontrolę nad tym, że potrafisz zdrowo się odżywiać, zgodnie z narzuconymi sobie zasadami?

Za każdą twierdzącą odpowiedź przyznaj 1 punkt.

• Mniej niż 5 punktów: prawdopodobnie masz prawidłową relację z jedzeniem
• 5–9 punktów: jesteś osobą ekstremalnie skupioną na zdrowym jedzeniu
• 10 punktów: prawdziwa obsesja jedzenia, która może być ortoreksją

Pamiętam moje pierwsze posiłki po całkowitym wycofaniu się z ortoreksji. Poczułam spokój i bezpieczeństwo, jakich nie doświadczyłam w jedzeniu nigdy wcześniej. Wiedziałam, że jedzenia nie będę się już nigdy bać i nigdy też nie grozi mi utrata kontroli. To zostało wyjaśnione, zrozumiane i pozostawione w przeszłości. Teraz jest czystą kartką, którą zapisuję świadomie. Czujesz, że przyszedł już właściwy czas by też z tego wyjść? Zacznij tutaj, poznaj czym jest jedzenie intuicyjne.